زرشک وحشی یکی از گیاهان خوراکی خودروی استان و متعلق به خانواده زرشک یا Berberidaceae می باشد.

مقدمه:

گیاه زرشک وحشی با نام علمی Berberis integerrima و با نام محلی زریسک یا سه رچک یکی از گیاهان خوراکی خودروی استان و متعلق به خانواده زرشک می باشد.

مشخصات گیاهشناسی:

زرشک وحشی به صورت درختچه های به ارتفاع حدودا چهار متر، گاهی بلندتر، دارای شاخه های یکساله به رنگهای متنوع، زرد شونده تا قهوه ای با شیارهای عمیق، غالبا درخشان سرانجام خاکتسری می باشند. خارا به طول یک تا 5/3 سانتیمتر، محکم، ایستاده، ساده یا سه شاخه در شاخه های طویل گاهی پنج شاخه و از شاخه کم رنگ تر هستند.

برگهای این گیاه به طول 35 تا 40 و عرض 15 تا 20 میلیمتر، چرمی ضخیم، قاشقی یا بیضوی تا واژ تخم مرغی، نوک کند یا تقریبا نوک تیز، در شاخه های گلدار کامل و در شاخه های عقیم گاهی با دندانه های کم، همرنگ یا در سطح تحتانی کم رنگ تر، رگبرگهای مشبک سطح فوقانی کاملا مشخص و رگبرگها با نقاط رنگی بلند هستند.

 گل آذین زرشک وحشی به طول دو تا پنج سانتیمتر به صورت خوشه ای یا خوشه مرکب، به ندرت (در انتهای شاخه ها) تقریبا دسته های به صورت شش تا 35 گلی می با شند میوه این گیاه به صورت سته و بطول 17 تا هشت میلیمتر، قرمز رنگ، بیضوی تا تقریبا کروی، صاف(نرم) و بدون خامه است.

زرشک درختچه ایست تیغ دار به طول ۱ تا ۵ متر. چوب آن به رنگ قرمز، قهوه‌ای یا زرد است. برگ‌های آن بیضی شکل با دندانه‌های اره‌ای و میوه اش قرمز رنگ بیضوی شکل و ترش مزه‌است.

تركيبات گياه:

سبوس و ريشة زرشك حاوي انواع بسياري از مواد شيميايي به نام "آلكالوئيد ايزوكينولين" است. دانشمندان و محققان اين تركيبات را در طول ساليان متمادي مورد تحقيق و بررسي قرار داده اند، و پي بردند كه آنها در واقع خواص آنتي بيوتيكي دارند.

برخي از آنها باعث پايين آوردن تب، كاهش تورم و فشار خون شده و به تنظيم ضربان قلب و انقباض عضلات قلب كمك مي كنند.

پراکنش:

 این گیاه را می توان در شمال، آذربایجان، زنجان، اطراف همدان، اراک، ساوه، یزد، کرمان و سیستان و بلوچستان یافت و در استان کرمانشاه در سنقر، کنگاور، اسلام آباد غرب و کرند غرب قابل رویش می باشد.زرشک وحشی  جلوه‌ها‌ی ویژه‌ای را بر دامنه‌های سر به فلک کشیده نقاشی کرده است که چشم هر رهگذری را خیره می‌سازد.

کاشت

نهالهای زرشک را در اواسط پائیز بعد از برداشت محصول و پس از اینکه زمین را آماده کرده اند، می کارند برای آماده کردن زمین کودهای ضروری ( شیمیایی- دامی) را به خاک اضافه نموده سپس شخم نیمه عمیق می زنند. آنگاه چاله ها را دراندازه 50 × 50 × 50 در سانتی متر حفر کرده و طبق روال کار یک مشت کود فسفره و ازته داخل هر چاله به طور یکنواخت هنگام خاک ریزی برای کاشت نهال با خاک مخلوط می کنند در بعضی از مناطق که سرمای زمستانی شدید دارند هنگام خاک ریزی مقداری کاه هم داخل چاله می ریزند تا ریشه های بسیار حساس به سرمای نهال، یخ نزنند. باغهای زرشک روی فرم های منظم یعنی مثلثی یا مربعی و یا مستطیلی با فاصله 4×4 متر یا 5×5 متر و 7×7 متر احداث می کنند.کاشت نهالهای زرشک در اوایل بهار نیز امکان پذیر است ولی احتمال گرفتن درختچه ها در پائیز بیشتر است چه ریشه ها زمان بیشتری برای رشد در اختیار دارند.

نیاز اکولوژیکی

آبیاری : زرشک عملاً به آب وهوای کویری و خشک و گرم و پر آفتاب علاقمند است ولی در چنین مناطقی کمبود شدید آب وجود دارد لذا حتماً باید بوسیله آبیاری مصنوعی کمبود جبران شود. مهمترین زمان آبیاری بوته های زرشک با بازشدن گلهایش شروع شده و تا هنگام برداشت محصول ادامه دارد. هرگاه در همین فاصله زمانی آب کافی و لازم به ریشه های گیاه نرسد میوه هایش پوک و خشک شده و در نتیجه مقدار محصول پایین می آید. سایر مواقع هم باید تا آنجا که ممکن باشد مثلاً هفته ای یکبار از آبیاری غفلت نکرده تا گیاه بتواند به رشد و زندگی عادیش ادامه داده و محصول کافی هم بدهد. آب و هوا: زرشک به صورت وحشی در آب و هوای مرطوب و هوای خشک می روید ولی در آب و هوای خشک کویری رشد بهتر کرده و میوه زیادتر و خوشمزه تر می دهد البته در صورتیکه نیاز آبی آن بوسیله آبیاری برطرف شود نور آفتاب زیاد و گرمایی حدود 35 درجه حتماً برایش لازم است . خاک: زرشک معمولاً خاکهای شنی- رسی و سبک را به خاکهای سنگین رسی ترجیح می دهد ولی قادر است حتی در زمینهای سنگلاخی هم زندگی کرده و محصول بدهد. در جنگلهای شمال ایران درختچه های زرشک در زمینهای رسی رشد کرده و مقدار نسبتاً ناچیز میوه های زرشک هسته دار محصول می دهند ( بیشتر جهت تهیه آب زرشک و یا رب زرشک استفاده می شود) ارتفاع درختچه در این نقاط هم بندرت از 5/1 متر بلندتر می شود. زرشک در زمینهای اسیدی رشد کمی دارد و برعکس در زمینهای نسبتاً قلیایی هم رشد درختچه و هم محصولش خوب است بهترین ph برایش حدود 7 تا 8 است. لذا در زمینهای آهکی حاشیه های کویری در صورت وجود آب کافی برای آبیاری بخوبی رشد کرده و محصول می دهد. کود: در مناطق جنوبی استان خراسان معمولاً بعضی اوقات مقدار کمی کود حیوانی می دهند لیکن زرشک مثل هر میوه دیگر نیاز به کود دارد که از کودهای توصیه شده به خاک لازم است قبل از کاشتن نهال کود پوسیده حیوانی 70 تن در هکتار- کود ازته به صورت n حدود 100 کیلو در هکتار کود فسفره به صورت p2o5 حدود 100 کیلو در هکتار- کود پتاس به صورت k2o حدود 50 کیلو در هکتار به خاک اضافه نمود که پس از اضافه کردن این کودها بر روی خاک با یک شخم عمیق کودها را به داخل خاک می فرستند تا در دسترس ریشه ها قرار گرفته و مورد استفاده آنها قرار گیرد. با وجود غنی بودن خاکهای ایران مرکزی از کود k2o باید هر سال کود پتاسی را به زمین داد چون زرشک و میوه هایش نیاز مبرمی به آن دارند در سالهای بعد هم هر ساله کودهای فوق الذکر به همین مقدار و نصف کود حیوانی را به باغ زرشک داده و تنها به کمک رتیواتور باید آنها را به داخل خاک می فرستاد. کودهای معدنی را به صورت کودهای برگی در مواردی که آبیاری به وسیله باران مصنوعی انجام می گیرد نیز به بوته های زرشک می توان داد چون برگهای زرشک قادرند آب و مواد یا کودهای محلول در آب را هم جذب کنند. مشروط بر اینکه کمتر از یک درصد باشد غلظتهای بیشتر از آن باعث سوخت برگها و در نتیجه از بین رفتن بوته ها می شوند. کودسبز در صورت وجود آب کافی و امکان آبیاری بسیار مفید بوده و مثل کود حیوانی قادر است که خواص فیزیکی خاک را بهتر کند. از جمله گیاهانی که برای کودسبز توصیه می شوند عبارتند از: شبدر برسیم ، انواع چغندرها و هر نوع گیاهی که تولید برگ را زیاد می کند، هستند.


ازدیاد

بطور کلی راههای ازدیاد زرشک به قرار زیر است: 1

- پاجوش طوقه ای، 2- خوابانیدن، 3- قلمه، 4- بذر

1- پاجوش طوقه ای:

 زرشک به وسیله پاجوش ازدیاد می یابد. همه ساله نهالهای تازه ای از پای بوته ها به صورت پاجوشها تولید و رشد می کنند پاجوشها از روی طوقه بوجود می آیند و به همین دلیل هم آنها را با جوشهای طوقه ای می نامند ازدیاد به وسیله پاجوش مهمترین و متداول ترین راه ازدیاد بوته های زرشک است. به تناسب قوی یا ضعیف بودن درختچه ها بعد از یکسال یا دو سال می توان پاجوشهای ریشه دار و خوبی به دست آورده و درجای دیگر آنها را کاشت. هنگام جدا کردن پاجوشها از گیاه مادری باید سعی کرد که پاجوشها ریشه های زیادتری داشته باشند ازدیاد پا جوش، ازدیادی غیرجنسی است و در ازدیادهای غیرجنسی هر نهال تمام خواص گیاه مادری را تا حدود صد درصد به ارث می برد.

2- خوابانیدن:

هرگاه شاخه های جوان یک الی دو ساله را در پائیز در خاک بخوابانند نخست ریشه داده و پس از یکسال از جوانه هایشان نهالهایی به تدریج سر از خاک بیرون می آورند این شاخه ها را پس از آنکه خوب رشد کرده و قوی شدند از گیاه مادر جدا کرده و در محل نهایی می کارند. ریشه های زرشک در برابر سرمای هوا خیلی حساس هستند لذا باید پیش از بیرون آوردن نهالها از خاک چاله های 50 × 50 × 50 سانتی متر را آماده کنند، و نهالها را به محض بیرون آوردن از خاک فوراً در چاله ها کاشته تا صدمه نبینند. یا آنکه ریشه هایش را به وسیله کمی خاک و یک کیسه پلاستیکی می پوشانند.

 3- قلمه:

 اگر در اسفندماه قلمه، بزنند قلمه ها ریشه داده و رشد می کنند و سال بعد یا حداکثر 2 سال بعد قابل کاشت خواهند شد. قلمه زدن تنها در بعضی از انواع زینتی موفقیت آمیز است و 2 سال بعد نیز قابل انتقال است.

4- بذر:

 زرشک دانه دار می تواند با بذر ازدیاد یابد برای این کار بذر به مدت 2 ماه در گرمای 6 درجه بالای صفر گذاشته و سپس آنرا می کارند.

داشت :

بعد از کاشت نهالها مراقبت های لازم را باید انجام داد و بهترین این مراقبتها آبیاری در نقاط کم باران است که زمانی باید انجام گیرد که گیاه بدان نیاز دارد. پس از رشد کامل و در زمان بازدهی نیز همین موضوع باید با دقت رعایت شود تا گیاه بتواند قدرت بازدهی خود را بخوبی نشان دهد. از دیگر مراقبتها هرس و مبارزه با بیماریها و آفات می باشد. هرس : در هرس به بریدن شاخه های خشک شده و بیمار قناعت می شود با توجه به اینکه زرشک تنها روی شاخه های پارساله میوه می دهد و هر شاخه هم تنها یکبار درزندگی به میوه می نشیند تصور می رود که هنگام برداشت محصول بهتر است که شاخه های میوه دار را با میوه اش به وسیله قیچی باغبانی هرس کرد تا شاخه ای که از لحظه دادن محصول بی فایده روی درختچه باقیمانده و قسمتی از غذای شاخه هایی را که سال بعد باید محصول بدهند به سمت خودش جذب می کند، حذف شود و در نتیجه غذا و شیو غذایی بیشتری در اختیار شاخه های محصول دهنده سال بعد قرار گیرد تا بتواند در سال بعد محصول زیادتری بدهد. بریدن پاجوشها از پای بوته ها به منظور ازدیاد درختچه ها نیز خود نوعی هرس است. هرس درختچه های زرشک را در فصلهای پائیز و زمستان باید انجام داد. هدف از هرس در سالهای نخست فرم دادن به درختچه است که معمولاً دارای چند تنه است. از سال چهارم به بعد که کم کم دوران باردهی بوته زرشک آغاز می شود آنرا معمولاً مثل سندان هرس می کنند به همین دلیل آنرا هرس سندانی می نامند چون از دور به شکل سندان است چنانچه هرس مرتب همه ساله و به طور صحیح انجام نگیرد مقدار محصول کاهش می یابد. - بیماریها و آفات: آفات زرشک حشرات جونده و مکنده و همچینن قارچها هستند که به وسیله حشره کشها و قارچ کشها با آنها مبارزه می شود. بیماریهای و انگلهای مهم زرشک بقرار زیر است: 1- رنگ سیاه گندم pucchinia gramini را می توان نام برد لازم به ذکر است زرشک میزبان حد واسطی برای زنگ سیاه که یکی از بیماریهای صعب العلاج گندم است می باشد این قارچ یک دوره زندگی خود را روی زرشک می گذراند. لذا همیشه باید سعی کرد که محل زرشک کاری از مزارع گندم دور باشد تا اسپورهای قارچ بر روی بوته های گندم انتقال نیابند. بعضی از شرایط جوی مثل رطوبت و گرما نیز می توانند به این بیماری شدت دهند. رعایت تناوب زراعی از شدت بیماری در گندم می کاهد. 2- سفیدک سطحی زرشک 3- شته زرشک ( یکی از مهمترین آفات) 4- پروانه انگشتری 5- مگس گیلاس 6- پروانه ابریشم باف ناجور

برداشت:

 میوه این گیاه را در اواخر تابستان و پاییز برداشت و گاهی به صورت خام و بیشتر بصورت آب زرشک یا آش زرشک مصرف می کنند.

انتهای بهار و ابتدای تابستان فصل شکوفه دادن بوته زرشک است، غنچه‌های زرد رنگ زرشک وحشی در روزهای پایانی تابستان و ابتدای فصل پاییز رنگ قرمز گیلاسی به خود می‌گیرند و آماده برداشت می‌شود.
از زرشک جهت تولید محصولاتی نظیر ترشی، مربا، آب میوه و تولید رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند.
نهالهای زرشک در سن 3 تا 4 سالگی محصول دادنشان را شروع می کنند. گرده افشانی زرشک به وسیله حشرات از جمله زنبورعسل انجام می شود. زرشک معمولاً روی شاخه های پارساله میوه می دهد. بهترین زمان برداشت وقتی است که دانه های زرشک کاملاً یکنواخت قرمز شده باشند و این معمولاً اوایل پائیز است. برداشت آن با دست به دلیل وجود خارهای فراوان در بوته، دشوار است.برای این کار سفره ای زیر درختچه پهن کرده و با یک چوب دستی دراز ضرباتی آهسته به تک شاخه ها وارد می کنند تا هم میوه ها روی سفره بیفتند و هم شاخه ها صدمات زیادی نبینند. پس از چیدن آنها را معمولاً خشک می کنند. رنگ میوه ها در دوران رشدشان نخست، سبز بعد، قرمز و در آخر سیاه است. آبانماه معمولاً زمان برداشت محصول زرشک است در صورتیکه بارانهای پائیزی اجازه دهند هرچه دیرتر محصول را برداشت کنند بهتر است زیرا میوه شیرین تر و خوشمزه تر می شود. میوه نارس کمی گس است. روش برداشت همانطور که در بالا ذکر شد دست چینی و ترکه زنی است زرشک در چهار سال اول محصول زیادی نمی دهد. از سال پنجم نخستین محصول نسبتاً اقتصادی آغاز می شود، در سال هفتم میانگین محصول زرشک به 2 تن در هکتار می رسد. با بالا رفتن سن درخت مقدار محصول درختچه های زرشک نیز زیادتر می شود. بیشترین اندازه باردهی آنها از چهارده سالگی شروع شده و تا 25 سالگی ادامه می یابد دوره بازدهی زرشک حداکثر تا 85 سالگی است. از هر 4 کیلو زرشک تازه یک کیلو زرشک خشک دست می آید. پس از چیدن زرشکها را روی پارچه ریخته و در آفتاب خشک کنند.

زرشک میوه طول عمر:
طبیعت زرشک سرد و خشک بوده و به علت داشتن بعضی اسیدهای آلی دارای خاصیت کم‌کنندگی صفرای خون، دفع صفرا از کبد بوده و در افرادی که شدت عطش دارند باعث نقصان آن می‌شود و حرارت معده و جگر را کم می‌کند به همین دلیل زرشک را می‌توان میوه طول عمر نامید.
در منطقه کجور به غیر از زرشک وحشی میوه‌های بسیاری نظیر آلوجه جنگلی، سیب جنگلی، زالزلک وحشی، سرخ ولیک، سیاه‌ولیک و گل گاوزبان و گلپر به فراوانی روییده می‌شود که شگفتی خاصی به این منطقه داده است.

خواص زرشک:

مصرف طبي زرشك به دورة مصر باستان مي رسد كه فراعنه و ملكه ها، اين گياه را با تخم رازيانه به منظور درمان طاعون مصرف مي كردند. امروزه، گفته ميشود اين گياه درد مفصلي، روماتيسم و تورم

ناگهاني پسوريازيسرا تسكين مي بخشد. انواع عفونتهايي كه زرشك مي تواند در درمان آنها مؤثر واقع شود عبارت است از: عفونت گلو، مجاري ادراري، مجاري معده اي- روده اي، ريه ها، عفونتهاي مخمري و اسهال.

سبوس ريشه و ساقه اين گياه خاصيت درماني دارد. ريشه وساقه اين گياه زردرنگ است و اروپاييها و آمريكاي شمالي براي رنگ آميزي لباس از آن استفاده مي كردند. اما تركيبات موجود در سبوس اين گياه زرشك را به عنوان يك گياه درماني مطرح كرده است.



سبوس و پوسته اين گياه درماني مطرح كرده است. سبوس و پوسته اين گياه حاوي الكالوئيد هست، كه به عقيده برخي از افراد آنتي بيوتيك است و به عقيده متخصصان طب گياهي سبب تحريك خاصيت ضد عفوني غشاي مخاطي بدن ميشود.


به منظور پي بردن به اين ادعا، اگر قطره اي زرشك را روي زبان خود بگذاريد، دهان شما آبكي خواهد شد. اين بدان معنا نيست كه زرشك طعم خوبي دارد، بلكه اين گياه تقريباً تلخ است بلكه به گفته كارشناسان طب گياهي، وقتي دهان شما آبكي ميشود سبب ميشود كه بتوانيد با عفونت مبارزه كنيد. اين گياه در اثر تحريك بخشهايي از سيستم ايمني بدن اين اثر را بر جاي مي گذارد.